Widz w pułapce artykuł
Informacje o tekście źródłowym
Widz w pułapce
Nowa sztuka. Do tego sztuka Różewicza. I jeszcze w teatrze Grzegorzewskiego. Od czego zacząć? Od tego chyba, że to przedstawienie trudne, nasycone znaczeniami, głębokimi podtekstami, filozofią literatury i teatru. Pogmatwane, gęste. Niełatwe w odbiorze. Jednocześnie fascynujące jako propozycja estetyczna, jako forma dla takich sensów. Zaskakująca nawet dla tych, którzy się dobrze z tekstem dramatu zapoznali wcześniej.
Oddzielmy zatem (sztucznie) dramat od sceny. Czym jest Pułapka Różewicza? W najogólniejszym planie — opowieścią o życiu Franza Kafki, głośnego pisarza, sceptycznego pesymisty. Po cóż polskiemu autorowi była potrzebna ta biografia? Była mu pomocą, próbą, szansą w odwiecznym procesie odnajdywania bohatera uniwersalnego. Literatura szuka go od wieków. I Różewicz szuka go cały czas. W prozie, w wierszach, a najgwałtowniej w dramatach, od pierwszej sztuki o Marcelim Nowotce. Szuka współczesnego Everymana — Każdego, postaci modelowej, skupiającej jak soczewka problemy człowieka i świata, sprawy wieczności i dnia dzisiejszego. Bohatera wszechczasów. Universa.
Los Kafki jakby się do tego nadawał: wielki umysł, nijakie życie, piekło wojny, znamię rasy, znamię czasu. Wszystko tam było. Różewicz brał garściami. Łatwo to sprawdzić jak wiernie brał, gdy się przeczyta niebywale ciekawą biografię Kafki, pióra jego wieloletniego przyjaciela, literata Maksa Broda, występującego zresztą u Różewicza jako jedna z głównych dramatis personae.
A wiec nie życiorys sam w sobie, ale jako tworzywo dla teatru. I to teatru Różewicza, który jest autorem despotycznym, scenarzystą apodyktycznym, obligującym inscenizatorów do posłuszeństwa i wierności.
No ale jak ten stan faktyczny pogodzić z innym? Ze światem Grzegorzewskiego, egocentrycznego (artystycznie) wizjonera, nie podporządkowującego się nigdy prostej dominancie tekstu… Jasnym się staje, że mowy być nie może o tzw. wiernym przekazie tekstu. Może być, za to o wiernym odczytaniu dramatu. I tak się właśnie dzieje w warszawskiej inscenizacji. Grzegorzewski gra tę Pułapkę jakby otwierał album ze zdjęciami z dawnych lat, w zszarzałych, zgaszonych dekoracjach. W tym albumie nie wszystkie kartki poukładane są kolejno, tak jak chciał autor. Przeciwnie. Podlegają, jak wspomnienia, przemieszaniu, są ułożone w ciągi skojarzeniowe, nie chronologiczne. Ale zawsze jest w nich obecny Franz K., dziecko szorstkiego, władczego ojca (ojciec Kafki w istocie był patriarchą), młodzieniec popadający w częste stany depresyjne, literat, nie zrealizowany mąż, świadek okrucieństw XX wieku. Mężczyzna. Człowiek. Każdy.
Pojawia się jako dziecko, młodzieniec i dojrzały mężczyzna. Ma swoją gęsto zapisaną kartotekę, a Grzegorzewski wyciąga z niej informacje. Sprzeniewierzając się dokładności autorskiego zapisu, gmatwając i tnąc bezlitośnie tekst dowdzi, że zna Różewicza i dobrze go rozumie. Że przeczytał tę Pułapkę jako kolejną, po 20 z górą latach Kartotekę. Rejestr spraw człowieka myślącego. Portret we wnętrzu. Jest więc i dom z dzieciństwa, gdzie wolno było oblizywać miód z palców, ale trzeba było drżeć przed ojcem. I jest narzeczona, z którą nigdy nie będzie ślubu, bo właściwie dlaczego znowu „dać się złapać w okowy” (określenie Kafki) , skoro i tak jest się już w pułapce samego siebie. Jest jeszcze przyjaciółka Greta, rodzice — cały ten odpychający i ukochany świat praskiego mieszczaństwa.
Wszyscy oni w teatrze Grzegorzewskiego nie podchodzą do bohatera jak w Kartotece, tylko się za nim snują, przechodząc wspólnie z nim drogę krzyżową: życie. Na tej drodze inscenizator porozmieszczał jakby mansjony, jak w liturgicznym teatrze, w których rozgrywają się poszczególne, sceny. Ustawił jakby parawany, oddzielające poszczególne sceny przedstawienia. Może konfesjonały, bo przecież tu w teatrze odbywa się spowiedź człowieka z grzechów ogólnoludzkich. Może wreszcie klatki-pułapki, z których nie ma wyjścia, jak z własnej skóry i własnego losu. Tak, to jest nowa Kartoteka A.D. 1984, tylko ludzie tu zapisani są naznaczeni jeszcze większym tragizmem, przeżyli jeszcze więcej…
Jedną z najdrastyczniejszych scen w tym przedstawieniu, a w ogóle jednym z najwyrazistszych i najbardziej wstrząsających obrazów w teatrze ostatnich lat jest scena u fryzjera. W niej to klient (Antoni Pszoniak) rozbiera się do naga, ponaglany przez lokalnego Figara-oprawcę. A ten flamastrem na gołych plecach maluje gwiazdę Syjonu. Jakby wypalał znak na skórze zwierzęcia z parszywego stada…
Echo tragedii. Różewiczowski kompleks wojny. Ludzki krzyk ostrzeżenia. Różewicz napisał biografię swego pokolenia, Grzegorzewski ją porządkuje, wyjaskrawia i precyzuje, dopisując swoim przedstawieniom istotne post scriptum.
To przedstawienie należy przede wszystkim do niego. Także do niektórych aktorów: w szczególności Marka Walczewskiego, Anny Chodakowskiej, Ireny Jun, Małgorzaty Niemirskiej i Olgierda Łukaszewicza (w głównej roli). Należy też do Różewicza, choć z pozoru od niego odstaje.
Widz to musi wiedzieć, inaczej znajdzie się w pułapce.